Smolarski Mieczysław Marian (1888–1967), powieściopisarz, poeta, dramaturg, historyk literatury. Ur. 6 IV w Krakowie, był młodszym synem adwokata Kazimierza i Marii z Ripperów, siostrzeńcem admirała floty austro-węgierskiej Juliusza Rippera (zob.).
S. uczył się od r. szk. 1898/9 w krakowskim Gimnazjum św. Jacka. Równocześnie pobierał lekcje muzyki i rysunków. Jako uczeń zaczął pisać wiersze, niektóre z nich wygłaszał na uroczystościach szkolnych. W r. 1906 zdał maturę i rozpoczął studia prawnicze na UJ, ale już po pierwszym półroczu przeniósł się na Wydz. Filozoficzny; studiował polonistykę, a nadto historię sztuki i filozofię ścisłą. Należał do stow. młodzieży «Zjednoczenie» i został wybrany na jego sekretarza. W l. 1908–10 był organizatorem, a następnie przewodniczącym Koła Artystyczno-Literackiego przy tym stowarzyszeniu. W czasie studiów pozawierał liczne znajomości w krakowskim świecie literackim. Debiutował w r. 1908 w „Lamusie” wierszem o tematyce patriotycznej Gdzie huf ten wasz?. T.r. uzyskał I nagrodę na konkursie AU dla studentów UJ i Uniw. Lwow. za pracę o Adamie Mickiewiczu jako krytyku literackim (druk. pt. Mickiewicz jako krytyk literatury współczesnej w „Przew. Nauk. i Liter.” 1912). W r. 1910 ogłosił zbiorek wierszy Pieśni – i śpiewy rycerskie (Kr.), których formalne zalety podkreślali krytycy (do wierszy S-ego pisał muzykę Bolesław Wallek-Walewski). Również w r. 1910 ukazały się szkice: Józef Kalasanty Szaniawski. Przyczynek do charakterystyki („Bibl. Warsz.” 1910 t. 4) i Poeta „Wiersza do Legionów”, Cyprian Godebski. 1765–1809 („Przegl. Pol.” i odb. Kr. 1910) oraz praca Poezja powstania listopadowego („Przew. Nauk. i Liter.” i odb. Kr. 1911). Otrzymała ona w r. 1908 nagrodę AU, na konkursie im. K. Bieleckiego. Ignacy Chrzanowski ocenił ją jako pożyteczną ze względu na zebrany materiał, ale «nie posiadającą zupełnie charakteru badania naukowego». Podobnie było z następną pracą S-ego Poezja Legionów. Czasy, pieśń i jej dzieje (Kr. 1912), również nagrodzoną przez AU na konkursie im. K. Bieleckiego. Historyk Adam M. Skałkowski uznał ją za «opowiadanie w pięknej bardzo formie», a nie za pracę naukową. Mimo to stała się podstawą do uzyskania przez S-ego doktoratu na UJ (13 VI 1911, oceniali ją Jan Łoś i I. Chrzanowski). S. zamierzał się habilitować na UJ, do czego miał go namawiać Chrzanowski; za jego też sugestią tematem habilitacyjnej rozprawy miała być recepcja Woltera w Polsce. W tym celu S. otrzymał z Wydz. Krajowego we Lwowie stypendium na wyjazd do Paryża. Przebywając tu w l. 1911–13, nawiązał kontakt z G. Lansonem oraz poczynił liczne znajomości wśród tamtejszej Polonii (stosunki towarzyskie łączyły go m. in. z Władysławem Mickiewiczem, poznał Wacława Gąsiorowskiego, Andrzeja Struga i Stefana Żeromskiego), przelotnie zetknął się z M. Ravelem. Do habilitacji jednakże nie doszło. Chrzanowski ocenił pracę S-ego (wydaną pt. Studia nad Wolterem w Polsce przez lwowskie Tow. dla Popierania Nauki Polskiej w r. 1918) bardzo surowo; zarzucił mu nieumiejętność krytycznego wyzyskania zebranego materiału, «powierzchowność, a czasem niejasność», a także niedocenienie roli Woltera w kulturze XVIII w.
Równolegle z pracą naukową kontynuował S. działalność literacką. Jako prozaik zadebiutował w „Nowej Reformie” nowelą Pan poczthalter Jacobi (1910 nr 193), publikował wiersze w „Krytyce”, „Miesięczniku Literacko-Artystycznym”, „Świecie”, „Tygodniku Ilustrowanym” i „Museionie”, jego dramat Otwórzcie podwoje wiośnie uzyskał wyróżnienie na konkursie teatralnym w Warszawie (nie druk.). W lipcu 1914 objął za namową Józefa Kallenbacha bezpłatną funkcję asystenta naukowego w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Wybuch wojny powitał dedykowanym Józefowi Piłsudskiemu wierszem Pod broń, ogłoszonym później w antologii opracowanej przez M.P., tj. Marię Pomarańską pt. „Pieśń o Józefie Piłsudskim” (Wil. 1916); do wiersza tego dorobił muzykę Aleksander Orłowski. S. publikował następnie inne wiersze o tematyce patriotycznej. Jesienią 1914 został wraz z rodziną ewakuowany na Morawy do miasteczka Odry (Odrau). Symulując chorobę serca uniknął służby w armii austro-węgierskiej i w czerwcu 1915 powrócił do Krakowa. Od września 1916 uczył historii i języka polskiego oraz francuskiego w Prywatnym Gimnazjum Realnym w Zakopanem. Zbliżył się wówczas do Żeromskiego i Kazimierza Tetmajera (uczył ich synów) oraz do Jana Kasprowicza, kontaktował się m. in. z Władysławem Stanisławem Reymontem, Władysławem Orkanem, obracał się także w towarzystwie malarzy (Andrzeja i Zbigniewa Pronaszków, Rafała Malczewskiego, Teodora Axentowicza, Kazimierza Sichulskiego i in.). W Zakopanem wystawiono jego dramatyczną bajkę poetycką Przebudzenie, a w Lublinie (Zakopanem?) sztukę Kościuszko. W lutym 1918 był jednym z kilku uczestników zebrania, na którym Żeromski przedstawił swój «Projekt Akademii Literatury Polskiej». W t. r. S. założył w Warszawie nieformalny Klub Muflonów organizujący dyskusje o sztuce.
W marcu 1918 S. wyjechał na stałe do Warszawy, gdzie dzięki poparciu swego krewnego Władysława Wróblewskiego został zastępcą kierownika Biura tworzącej się Rady Stanu Król. Pol., a po powstaniu państwa polskiego – naczelnikiem Wydz. Prac Parlamentarnych w Biurze Sejmu. Pozostawał na tym stanowisku do maja 1934, kiedy to zrezygnował z pracy na skutek konfliktu z nowym dyrektorem Biura Władysławem Dziadoszem. Po jakimś czasie znów został zatrudniony jako urzędnik w Komisji Dewizowej i był nim aż do wybuchu drugiej wojny światowej. W Biurze Sejmu S. zaprzyjaźnił się z pracującym w Biurze Stenograficznym Sejmu Karolem Irzykowskim (mieszkali obok siebie). Gdy w r. 1928 Irzykowski wręczył ministrowi WRiOP swój projekt ustawy o Polskiej Izbie (Radzie) Literackiej, akces do tej Izby zgłosił m. in. S. Był członkiem Polskiego PEN-Clubu od chwili jego powstania w r. 1924. Przez pewien czas wygłaszał odczyty o muzyce i literaturze w Polskim Radio. Bywał na literackich zebraniach u Władysława i Zuzanny Rabskich oraz w Polskim Klubie Artystycznym. W maju i czerwcu 1929 wchodził do wykonawczego prezydium Zjazdu Literatów w Poznaniu. W t. r. był założycielem i został przewodniczącym Zrzeszenia Beletrystów Polskich, do którego należeli z bardziej znanych: W. Gąsiorowski, Stefan Krzywoszewski, Ferdynand A. Ossendowski. Organizacja ta, działająca do r. 1937, postulowała m. in. pierwszeństwo dla dobrej polskiej książki, a ograniczenie przekładów drugorzędnych powieści zagranicznych, utworzenie sieci bibliotek gminnych, wypłacanie literatom emerytur. Zrzeszenie urządzało też wieczory autorskie zapomnianym pisarzom, np. K. Tetmajerowi. W r. 1930 S. wszedł w skład komitetu obchodu ku czci Ignacego Paderewskiego w 70. rocznicę jego urodzin (napisał okolicznościowy wiersz). W l. 1930–1 usiłował – bez powodzenia – zawiązać Porozumienie Literackie Polsko-Czechosłowacko-Jugosłowiańskie (często wyjeżdżał do Czech, pierwszy raz jeszcze ok. r. 1908). Tę działalność organizacyjną podejmował mając ugruntowaną pozycję na rynku czytelniczym.
Już w czasie wojny S. zajął się pisaniem popularnych powieści i do r. 1939 ogłosił ich kilkanaście, na łamach prasy lub oddzielnie, i dzięki nim właśnie został jednym z najbardziej poczytnych wówczas polskich literatów. Wystartował w r. 1916 powieścią historyczną Na polskim morzu („Ilustr. Kur. Codz.”, Wyd. osobne pt. Białe moce. Powieść na tle życia korsarzy polskich XVI wieku, W. 1925, Wyd. 2, 1928) i współczesną Ogród przed burzą („Nowa Reforma”, Wyd. osobne, W. 1929) z akcją osadzoną w środowisku ziemiańskim i artystycznym. Wypadki wojenne dały temat powieści o pacyfistycznej wymowie Burza („Nowa Reforma” 1919, Wyd. osobne pt. Na ziemiach polskich bój, W. 1930), a realia tuż powojenne – satyrycznej powieści Uczta Baltazara („Głos Narodu” 1923–4, Wyd. osobne P. 1925). Widoczna już w Białych mocach skłonność S-ego do wprowadzania motywów nadnaturalnych znalazła ujście w powieściach o charakterze fantastyczym: Archiwariusz Gordon („Gaz. Warsz.” 1920–1, Wyd. osobne W. 1921, Wyd. 4, 1934), Widma życia („Wiek Nowy” 1920, Wyd. osobne pt. Czarcie kręgi, W. 1926, Wyd. 2, 1930), Człowiek bez przeszłości („Przegl. Wieczorny” 1922, Wyd. osobne, W. 1922, Wyd. 3, 1932), Niezwykły kryształ („Nowa Reforma” 1922–3, Wyd. osobne, W. 1928), Lalka Hanny Korda („Dzien. Pozn.” 1928, Wyd. osobne, W. 1929), Przygoda jednej nocy (W. 1932); do tego rodzaju należą też dwie najbardziej interesujące powieści S-ego, a mianowicie pesymistyczne i katastroficzne antyutopie Miasto Światłości. Powieść z dni przyszłych („Głos Narodu” 1923, Wyd. osobne, P. 1924) oraz Podróż poślubna pana Hamiltona. Powieść fantastyczna z roku 2500 („Nowa Reforma” 1927, Wyd. osobne, W. 1928). S. uprawiał też tematykę sensacyjno-kryminalną (Pieśń ulicy, „Dzien. Wil.” 1926, Wyd. osobne, W. 1927; Ludzie w maskach, W. 1928). Powieść Wino młodości (W. 1934) z życia studenterii krakowskiej miała charakter autobiograficzny.
Twórczość powieściową S-ego krytycy oceniali różnie – na ogół bez zachwytów: «talent nierówny i bezkrytyczny, miewa dobre pomysły i płynny tok żywej narracji» – pisał w r. 1936 o S-m Kazimierz Czachowski. Adresowane przede wszystkim do młodzieży były powieści historyczne S-ego: Warneńczyk (W. 1930, Wyd. 7 1988, pierwodruk cz. 1 pt. Spytek z Melsztyna, „Gaz. Lwow.” 1920 i cz. 2 pt. W obronie ludów Europy, tamże 1921), Poszukiwacz złota („Głos Narodu” 1925–6, Wyd. osobne, P. 1927, Wyd. 6, 1963), o Michale Sędziwoju, Iskry na szablach („Polska Zbrojna” 1937, Wyd. osobne, W. 1938) z czasów Władysława IV. Dla młodzieży były też przeznaczone zbiory opowiastek i szkiców historycznych: Młodość sławnych Polaków (W. 1928), Przygody polskich podróżników (Lw. 1930), Dawna Polska w opisach podróżników (Lw. 1936, Wyd. 3 1958), a dla dzieci – Baśnie przy kominku (W. 1925). Próbował się też S. przypomnieć czytelnikom jako poeta zbiorem wierszy Z wielkiego miasta (Bochnia 1925), ale bez powodzenia («więcej tu jest […] dobrego rzemiosła niż duszy» stwierdzał Zdzisław Dębicki). Dawne zainteresowania historycznoliterackie kontynuował w pracy Estetyczne i krytyczne poglądy Adama Mickiewicza (streszczenie w „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” 1930 nr 1/2), z której ogłosił tylko fragmenty: Estetyka Mickiewicza w epoce od powstania listopadowego do czasu kursów literatury słowiańskiej („Przegl. Narod.” 1920), Źródła sądów historycznoliterackich Adama Mickiewicza w «Kursach literatury slowiańskiej» („Przegl. Współcz.” 1925) i Mickiewicz jako krytyk pseudoklasyczny („Przegl. Powsz.” 1932). Wydał również szkic Hanna Krzemieniecka. Dzieje myśli i twórczości (W. 1935). Współinicjował gromadzenie dokumentacji życia K. Tetmajera (zebrane wówczas materiały uległy zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej).
Okupację niemiecką przeżył S. w stolicy. Jesienią 1939 udzielił schronienia Irzykowskiemu, którego dom spalił się w czasie oblężenia Warszawy, i jego rodzinie. W lecie 1940 w podstołecznej miejscowości Karolin, gdzie przebywał na wypoczynku, został wraz z kilku innymi literatami aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku; zwolniono go po kilku tygodniach. W czasie powstania w r. 1944 dom S-ego uległ zniszczeniu, a on został wywieziony przez Niemców do obozu rozdzielczego w Łowiczu, skąd wydostał się i znalazł ukrycie w pobliskiej wsi Dąbrowa Zduńska (odwiedziła go tutaj w czasie świąt Bożego Narodzenia t.r., mieszkająca w pobliżu Maria Dąbrowska). Po wyparciu Niemców S. zgłosił się do Muz. Narodowego w Warszawie i 1 V 1945 objął stanowisko zastępcy kustosza w oddziale tegoż Muzeum w Nieborowie. Porządkował nieborowski księgozbiór, oprowadzał po muzeum cudzoziemców, wygłaszał odczyty. Z tutejszego archiwum opublikował nieznane listy Marii Konopnickiej i Henryka Sienkiewicza („Nauka i Sztuka” 1946). Ze względu na zły stan zdrowia 30 IV 1946 zwolnił się z pracy w Nieborowie i przeprowadził do Łodzi.
W r. 1951 S. wrócił do Warszawy. Opracował wybór z „Pamiętników” Jana Ch. Paska (Ł. 1948) i ogłaszał w czasopismach muzycznych szkice z powstałej jeszcze przed wojną pracy Mickiewicz a muzyka. Napisał również kilka przewodników krajoznawczych: Nieborów (W. 1952), Kazimierz–Janowiec–Puławy–Nałęczów (P. 1953), Łowickie (W. 1953) oraz wydał tom wierszy dla dzieci Pogodny światek (Ł. 1947). Jeszcze w czasie niemieckiej okupacji S. stwierdził, że nie znana mu dotąd głośna powieść A. Huxleya „Brave New World” (1932) «zarówno w całym zarysie świata przyszłościowego jak i w niezliczonych szczegółach tak dalece przypomina nie jedną, ale dwie moje powieści [Miasto Światłości i Podróż poślubna pana Hamiltona], że usuwa to, jak sądzę, wszelką możliwość przypadkowych analogii». Poprosił zatem w Liście do Aldousa Huxleya („Nowiny Liter.” 1948 nr 4) o wyjaśnienie. Huxley jednakże, któremu List został doręczony w oryginale i w angielskim przekładzie, nigdy nań nie odpowiedział. Sprawa stała się głośna, poruszano ją później kilkakrotnie w prasie, S. zwrócił się o jej zbadanie do polskiego oddziału PEN-Clubu, zaś mieszkający w Londynie Michał Pawlikowski starał się nią zainteresować opinię angielską. Brak jednak dowodów, że Huxley znał powieści S-ego. W l. pięćdziesiątych S. powrócił do beletrystyki historycznej adresowanej, jak przed wojną, przede wszystkim do młodzieży. Z rocznicą Kopernikowską wiązała się powieść o dzieciństwie i młodości astronoma Światło nad księgami (W. 1954) i stanowiący jej dalszy ciąg Pierścień z Apollinem (W. 1957). O podróży Marco Polo mówiła powieść W złoconych pałacach Wielkiego Chana (W. 1956), o wyprawie J. Cooka w l. 1776–8 – Tajemnice wysp południowych (W. 1959, Wyd. 3, 1970), o młodości Mikołaja Gomółki – Muzykanci króla jegomości (W. 1963, Wyd. 2, 1966).
Po r. 1945 S. chętnie ogłaszał w prasie relacje ze swych kontaktów ze znanymi pisarzami, a pod koniec życia opublikował wspomnienia Miasto starych dzwonów (Kr. 1960) doprowadzone do r. 1918. Liczne szczegóły obyczajowe i obecność na jej kartach wielu wybitnych przedstawicieli epoki zjednały książce powodzenie, krytycy jednakże stwierdzili, że w niej «aż roi się od bałamuctw w datach, faktach, związkach wydarzeń itp.» (Stanisław Pigoń). S. pisał i częściowo drukował („Za i przeciw” 1968 nr 49, 1969 nr 1–3) dalszy ciąg swoich wspomnień, doprowadzając je do r. 1939 pt. Warszawa – miasto walki. Obszerna relacja S-ego o K. Tetmajerze weszła później w skład poświęconego poecie zbioru pt. „Miałem kiedyś przyjaciół…” (Kr. 1972, oprac. K. Jabłońska). Od r. 1957 S. uczestniczył w pracach powstałego wówczas Klubu Literatów «Krąg», związanego ze Stow. PAX. Dn. 18 II 1959 Związek Literatów Polskich, którego był członkiem, urządził mu w Warszawie jubileusz 50-lecia pracy literackiej. Kolejny – 55-lecia – odbył się w r. 1964 w klubie «Krag». S. zmarł w Warszawie 21 I 1967 i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
S. był żonaty (ślub w Krakowie 2 I 1916) z Haliną Oppeln-Bronikowską (1888–1964), poetką, publikującą w l. 1917–39 wiersze m. in. w „Echu Literacko-Artystycznym”, „Gazecie Warszawskiej”, „Kurierze Warszawskim”, „Przewodniku Katolickim” i „Świecie”. Mieli syna Bohdana (ur. 1924), który zginął jako podchorąży (pseud. Krzysztof) VI Uderzeniowego Batalionu Kadrowego w bitwie z Niemcami pod Stryjówką na Białostocczyźnie 23 IX 1943 i został pośmiertnie mianowany podporucznikiem oraz odznaczony Krzyżem Walecznych.
Twórczość S-ego uległa rychło zapomnieniu, dopiero w l. osiemdziesiątych zwrócono uwagę, że był on autorem «jedynych bodaj na gruncie polskim śmiałych, zdumiewających bogactwem wyobraźni powieści o przyszłości świata i ludzkości» (Anna Purska) i wznowiono jego Miasto Światłości (P. 1988). Pozostawił sporo utworów w rękopisie (dramaty, wspomnienia i in.), niektóre z nich znalazły się w zbiorach B. Narod. oraz B. Ossol.
Portret S-ego, rys. przez Antoniego Waśkowskiego, reprod. w: Smolarski M., Miasto starych dzwonów, Kr. 1960; – Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III, IV; Bibliogr. dramatu pol., II–III; Chudek J., Z materiałów biobibliograficznych dotyczących pisarzy zmarłych w r. 1967, „Roczn. Liter.” 1968 s. 588–9; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Świdwińska Z., Bibliografia Pamiętnika Literackiego i Pamiętnika Tow. Literackiego im. Adama Mickiewicza, W. 1948; Literatura Pol. Enc. Uzupełnienia, W. 1987; Niewiadowski A., Smuszkiewicz A., Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, P. 1990 (bibliogr.); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1977; Lam S., Współcześni pisarze polscy, W. [1922]; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Nowy słownik literatury dla dzieci i młodzieży, W. 1984 (S. Frycie); Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1995 –6 II–IV; Lechicki C., Przewodnik po beletrystyce, P. 1935; – Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej 1884–1934, W. 1936 III; Jabłońska K., Kazimierz Tetmajer, Kr. 1969; [Babiński J.] J. B., Nasi współcześni, „Merkuriusz Pol. Ordynaryjny” 1938 nr 19; Lichniak Z., Opowieść o „Kręgu” otwartym, „Zesz. Nauk. Stow. PAX” 1982 nr 3; Miklaszewska J., Antyutopia w literaturze „Młodej Polski”, Wr. 1988; Niewiadowski A., Literatura fantastycznonaukowa, W. 1992; Pigoń S., Chrzanowski–Wolter–Smolarski, „Życie Liter.” 1960 nr 20; Purska A., Dowodów brak, „Fantastyka” 1989 nr 4 s. 56–9; taż, „Miasto Światłości” Mieczysława Smolarskiego a „Nowy wspaniały świat” Aldousa Huxleya, „Przegl. Human.” 1983 nr 3 s. 79–85; taż, Mieczysław Smolarski – próba biografii, tamże 1982 nr 7–8 s. 113–26; taż, Plagiat czy przypadek?, „Literatura” 1980 nr 36; [Rec. Poezji Legionów]: Skałkowski A. M., „Kwart. Hist.” 1913 z. 2 s. 134–5; [Rec. Poezji powstania listopadowego]: Chrzanowski I., „Sfinks” 1911 t. 16 s. 312–13; [Rec. Studiów nad Wolterem w Polsce]: tenże, „Slavia” 1922–3 s. 146; [Rec. Z wielkiego miasta]: Dębicki Z., „Kur. Warsz.” 1927 nr 82; Romanowski A., „Przed złotym czasem”, Kr. 1990; Smuszkiewicz A., Posłowie [do:] Smolarski M., Miasto Światłości, P. 1988 s. 233–44; tenże, Zaczarowana gra, P. 1982; Wojtczak D., Siódmy krąg piekła, P. 1994; – Benešić J., Osiem lat w Warszawie, W. 1985; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 5, 6 (bibliogr. dot. Haliny Smolarskiej); Irzykowski K., Notatki z życia, obserwacje, motywy, W. 1964; Prywatne Gimnazjum Realne (męskie i żeńskie) w Zakopanem […] w roku szkolnym 1916/17, Zakopane 1917; „Rozkwitały pąki białych róż…”, Oprac. A. Romanowski, W. 1990 I–II; Smolarski M., W sprawie „Miasta starych dzwonów”, „Życie Liter.” 1960 nr 27; Sprawozdanie Dyrektora C.K. Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie za rok szkolny 1899–1906, Kr. 1899–1906; Winklowa B., Karol Irzykowski, Kr. 1987–94 I–III (fot.); – „Kronika” (Londyn) 1966 nr 28 s. 11; „Słowo Powsz.” 1964 nr 23 s. 3 (o Halinie Smolarskiej); „Tyg. Powsz.” 1964 nr 8 s. 6 (o Halinie Smolarskiej); „Życie Warszawy” 1967 nr 21 s. 3; – Arch. UJ: WF II 504 (m.in. autobiografia S-ego); B. Jag.: rkp. Przyb. 279/76 (listy S-ego), Przyb. 686/88 (list A. Słapy do J. Wiktora).
Rościsław Skręt